χαρτογραφία

Επιστήμη που αποβλέπει στην απεικόνιση επάνω σε επίπεδη ή σφαιρική επιφάνεια, σε σμίκρυνση, ενός μέρους ή όλης της γήινης επιφάνειας. Η ανάγκη της αναπαράστασης επάνω σε μια σημαντικά περιορισμένη επιφάνεια των τοπογραφικών ιδιομορφιών μιας ορισμένης ζώνης έγινε αισθητή από τον άνθρωπο από τότε που άρχισαν οι πρώτες μετακινήσεις ή που θέλησαν να καθορίσουν κατά τρόπο αναμφισβήτητο την ιδιοκτησία μιας καλλιεργούμενης περιοχής ή της βοσκής που ανήκε σε ένα άτομο ή μια κοινότητα. Οι αναπαραστάσεις αυτές ήταν οι πρώτοι γεωγραφικοί χάρτες, εφόσον αναπαριστούσαν με κάποια πιστότητα μέρη της γήινης επιφάνειας. Στις μέρες μας, δεν σώζονται δείγματα χαρτών του είδους, αλλά φαίνεται πως ήταν όμοιοι με αυτούς που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα από μερικές φυλές των Αρκτικών Περιοχών, της Πολυνησίας, της Αυστραλίας, της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής. Ενδιαφέροντες, από την άποψη αυτή είναι μερικοί ναυτικοί χάρτες που σχηματίζονται με ένα συχνά περίπλοκο σύμπλεγμα βεργών, με τις οποίες συνδέονται κοχύλια: σε αυτούς οι βέργες, τοποθετημένες κατά διαφορετικούς τρόπους, δείχνουν τις κατευθύνσεις των ρευμάτων και τα κοχύλια την αντίστοιχη θέση των διαφόρων νησιών. Τα αρχαιότερα χαρτογραφικά στοιχεία που έφτασαν σε μας είναι μικρές πύλινες πλάκες που αναπαριστάνουν μερικές πόλεις της Μεσοποταμίας, όπως τα Σούσα και η Βαβυλώνα, ή γεωργικές περιοχές με μικρή έκταση. Όμοιες αναπαραστάσεις ήταν πολύ διαδεδομένες και στην αρχαία Αίγυπτο, στην Κίνα και, σε νεότερη εποχή, στην Αμερική των Ατζέκων και των Ίνκα. Σύγχρονα με τη χάραξη χαρτών του είδους που μπορούμε να τους ονομάσουμε τοπογραφικούς, στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία μελετούσαν τις διαστάσεις και το σχήμα της Γης. Οι έρευνες αυτές οδήγησαν στην πραγματοποίηση χαρτών που δεν διασώθηκαν. Έναν από αυτούς φιλοτέχνησε ο Αναξίμανδρος από τη Μίλητο στο πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. Μεταγενέστεροι χάρτες ήταν του Ερατοσθένη από την Κυρήνη (276-196 π.Χ.) που φιλοτέχνησε ένα χάρτη όλης της ξηράς. Το περίγραμμα του αρχαίου κόσμου παρουσιαζόταν στον χάρτη του Ερατοσθένη χαραγμένο με σχετική ακρίβεια, αλλά τα λάθη και οι παραμορφώσεις είναι ακόμα σημαντικές και, σε μερικές περιπτώσεις, πολύ χονδροειδείς. Από τη γεωγραφική και χαρτογραφική κληρονομιά του ανατολικού κόσμου και της Ελλάδας, οι Ρωμαίοι κράτησαν μόνο τα στοιχεία εκείνα που ανταποκρίνονταν στα πρακτικά ενδιαφέροντά τους. Έτσι εγκαταλείφτηκαν οι μελέτες της κοσμογραφίας και της μαθηματικής γεωγραφίας και προτιμήθηκε να δοθεί η μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξη στις άμεσες αναπαραστάσεις του εδάφους που έκανε ένα ειδικευμένο στρατιωτικό σώμα γεωδαιτών. Ο μόνος χάρτης του είδους που έφτασε έως εμάς είναι ο λεγόμενος Tabula Peutingeriana, αντίγραφο του 10ου αι. ενός πρωτότυπου του 4ου αι. μ.Χ. Ο χάρτης είναι σχεδιασμένος με χρώματα και έχει σχήμα 6 μ. επί 34 εκ. κατάλληλος επομένως για να τυλίγεται σε ένα ραβδί. Σε αυτόν οι διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας παρουσιάζονται τρομερά παραμορφωμένες σε αντιστάθμισμα όμως γίνονται σεβαστές, όσο ήταν δυνατόν την εποχή εκείνη, οι οδικές αποστάσεις ανάμεσα στους διάφορους σταθμούς. Σημαντικό ενδιαφέρον, κυρίως για την επίδραση επάνω στη μεταγενέστερη χ., έχει ο γεωγραφικός χάρτης που παρουσιάζει τη Pωμαϊκή αυτοκρατορία, ο λεγόμενος Forma imperii, ο οποίος συντάχθηκε την εποχή του Αυγούστου, από τον Μάρκο Βιψάνιο Aγρίππα. Μεγάλη πρόοδος στην αρχαία χ. έγινε από τον Μαρίνο από την Τύρο (πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.) που πρώτος υπολόγισε το πλάτος και το μήκος των διαφόρων τόπων, όχι με βάση τις ευθύγραμμες αποστάσεις, αλλά σε μοίρες. Ο χάρτης εξάλλου του Πτολεμαίου παρουσιάζεται στους αρχαιότερους κώδικες συνδυασμένος με 26 περιφερειακούς χάρτες που αποδίδονται από τους περισσότερους στον μεγάλο γεωγράφο. Στον Μεσαίωνα, τα προϊόντα της χ. είναι κυρίως χονδροειδείς κοσμογραφικές συνθέσεις, σχηματικές και συχνά παιδαριώδεις. Ταυτόχρονα με τις χαρτογραφικές αυτές παραμορφώσεις άρχισαν να παρουσιάζονται κατά τα τέλη του 18ου αι. στις χώρες που βρέχονταν από τη Μεσόγειο, οι ναυτικοί χάρτες, ή πορτολάνοι, που εντυπωσιάζουν με την ακρίβεια με την οποία είναι χαραγμένα τα περιγράμματα των ακτών, αν και πολλές φορές θεληματικά υπερβολικά για να τονίσουν κάποιες ιδιομορφίες. Οι χάρτες αυτοί στολίζονται με πολλά ανεμολόγια, από τα οποία παρεκκλίνουν ακτίνες που δείχνουν τις κατευθύνσεις. Πρώτος χρονολογικά χάρτης του είδους ήταν η Carta Pisana, έργο ανώνυμου Γενοβέζου σχεδιαστή. Στα νεότερα χρόνια σημαντική επίδραση στη χ. άσκησε το χαρτογραφικό έργο του Πτολεμαίου. Οι χάρτες αυτοί που επανεμφανίστηκαν έπειτα από αιώνες απόλυτης λήθης, αποδείχτηκαν τελικά απαρχαιωμένοι και ακατάλληλοι για τις ανάγκες των γεωγράφων και των ναυτικών του 15ου αι. Στον 16o αι., καθορίστηκαν οι αρχές της θεωρίας των γεωγραφικών προβολών και διασαφηνίστηκαν τα βασικά τους προβλήματα. Ταυτόχρονα η ανακάλυψη νέων χωρών (Νότια Αφρική, Νότια και Ανατολική Ασία, Αμερική) δημιούργησε νέες χαρτογραφικές ανάγκες. Αλλά οι μεγάλες πρόοδοι της χ. συμπίπτουν με την ανακάλυψη νέων συστημάτων μέτρησης, που στηρίζονταν σε αστρονομικές και γεωδαιτικές αρχές. Στον 19o αι. όλες οι πολιτισμένες χώρες φρόντισαν για τη συστηματική χαρτογράφηση του εδάφους τους και για τη σύνταξη τοπογραφικών χαρτών ή χωρογραφικών χαρτών με μεγάλη κλίμακα.

* * *

η, Ν

1. η επιστήμη και η τέχνη τής κατάρτισης γεωγραφικών ή τοπογραφικών χαρτών σε όλο το φάσμα τους, από την αρχική μετρογράφηση έως και την αναπαραγωγή τών αντιτύπων

2. (ειδικά) η επιστημονική απεικόνιση τής επιφάνειας τής Γης ή μέρους της ή και άλλου ουράνιου σώματος, η οποία επιτρέπει την ακριβή αντίληψη τών διαμορφώσεών της, καθώς και τής θέσης και έκτασης τών διαφόρων φυσικών αντικειμένων ή τεχνικών έργων που βρίσκονται πάνω σε αυτήν.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. cartography < χάρτης + -γραφία*. Η λ. μαρτυρείται από το 1831 στον Ανδρέα Μουστοξύδη].